Шуъбаи таърихи бостон ва асрҳои миёна
Шуъбаи таърихи бостон ва асрҳои миёна яке аз шуъбаи калонтарин дар Осорхонаи миллии Тоҷикистон ба шумор меравад. Толорҳои намоишии шуъба 9 – ададро ташкил карда, дар ошёнаҳои якум ва дуюми Осорхона ҷойгир шудаанд. Шуъбаи мазкур таърихи инсониятро аз замони ҷамъияти ибтидоӣ то ибтидои асри ХХ бо экспонатҳои пурарзиш инъикос менамояд. Шумораи умумии нигораҳо дар толорҳои намоишии шуъба 3444 ва нигораҳои ёрирасон ба 133 адад мерасанд.
Толори якуми шуъба бо харитаи ёдгориҳои таърихии Тоҷикистон оғоз меёбад, ки тамошобин тавассути ин харита метавонад ба зиёда аз 2000 ёдгориҳо шинос шавад. Инчунин дар ин толор асри санг ба таври муфассал пешниҳод шудааст. Қадимтарин ёдгории асри санги Осиёи Миёна Кӯлдара мебошад, ки таърихи 1 миллионсола дорад ва дар ноҳияи Ховалинги вилояти Хатлон ҷойгир аст. Давоми ин толор бинандаро ба давраи дигари ҳаёти инсоният асри биринҷӣ шинос мекунад. Бозёфтҳо аз ёдгориҳои аҳди биринҷӣ Зарчахалифа, Кангурттут, Ғелот, Макони мор, Иттифоқ, Дашти Қозӣ, Қайроққум ба намоиш гузошта шудаанд.
Толори дуюми ошёнаи якум ба фарҳанги то исломӣ бахшида шуда, бозёфтҳои таърихӣ аз қабили устухондонҳо ба намоиш гузошта шудаанд. Дар толор оиди китоби Авесто, тақвими зардуштӣ, ҷашнҳои миллии тоҷикон аз қабили Сада, Наврӯз ва Меҳргон маълумот пайдо намудан мумкин аст.
Толори сеюм ошёнаи якум оид ба давраи нахустин шоҳигарии ҷаҳон, императории Ҳахоманишиён ҳикоят менамояд. Аҳамияти таърихии ин давра аз он ибрат аст, ки Куруши Кабир нахустин эъломияи ҳуқуқи башарро таҳия намуда, онро дар амал татбиқ сохт. Бузургтарин ёдгориҳои ин давра бозёфтҳои Хазинаи Амударё мебошанд, ки соли 1878 аз ноҳияи Қубодиён бозёфт гардидаанд. Бо ибтикори Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нусхаи тиллоии ин ёдгориҳоро ҷониби Тоҷикистон аз Осорхонаи Бритониёи Кабир харидорӣ намуда ва онҳо дар ин толор ба маърази намоиш гузошта шудаанд. Ҳамзамон дар ин толор экспонатҳо вобаста ба ёдгориҳои Саксанохур, Тахти сангин, давлатдории Юнону Бохтар ва империяи Кушониён дида мешаванд.
Толори чорум бо нигораҳои арзишманди худ доир ба сулолаҳои Сосониён ва Ҳайтолиён муфассал маълумот медиҳад. Вожаи ҳайтол дар манотиқи гуногуни Тоҷикистон дар шакли яфтал ҳанӯз ҳам мавриди истифода қарор дорад. Як давраи муҳими сиёсии давраи Ҳайтолиён инмарҳилаи муборизаи мардуми тоҷик барои истиқлолият мебошад. Мусаввараи шоҳи Ҳайтолиён - Хушнавозро дар ин толор дидан мумкин аст.
Толори панҷум доир ба шаҳрҳои зебои тоҷикон дар асрҳои V – IХ аз қабили Панҷакенти бостон, Бунҷикат ба тамошобинон маълумот медиҳад. Нақшҳои кандакории болои чӯб, нақшҳои деворнигораҳои Панҷакенти бостон, ки онҳо барои шинос шудан ба санъати тасвирӣ ва амалии он давра хеле муҳим мебошанд, дар маърази намоиш қарор доранд. Ба бозёфтҳои кӯҳи Муғ низ гӯшаи алоҳида ҷудо гардидааст. Ҳамзамон, дар ин толор вобаста ба фарҳанги исломӣ китобҳои дастнавис оид ба тафсир, ҳадис, фиқҳи ислом ва намунаҳои хушнависии «Қуръон» ҷой дода шудаанд.
Толори шашуми шуъба мудавваршакл буда, ба таври пурра доир ба дайри буддоии Аҷинатеппа маълумоти муфассал медиҳад. Ёдгории «Аҷинатеппа» мансуби асри VII буда, шакли меъмории он қисман ҳифз гардидааст. Яке аз бозёфтҳои муҳимми ин ёдгорӣ муҷассамаи Буддо мебошад.
Толори ҳафтуми шуъба дар ошёнаи дуюми осорхона ҷойгир буда, ба давраи тиллоии салтанати тоҷикон, яъне сулолаи Сомониён бахшида мешавад. Ёдгории машҳури ин давра шаҳр ва қасри Ҳулбук аст, ки бозёфтҳои аз ин макон пайдошуда аз қабили маснуоти шишагӣ, осори гаҷкорӣ, кулолгарӣ дар намоиш ҷой дода шудаанд. Бузургтарин ёдгории марбути давраи Сомониён, ки дар намоишгоҳ дида мешавад Меҳроби Искодар буда, аз ҳунари баланди кандакории болочубии ниёгони мо дар асри Х гувоҳӣ медиҳад. Ҳамчунин дар қисмате аз ин толор намунаи ашёҳои фулузии мансуби асрҳои Х-ХII ва лавозимоти ҷангӣ дар намоиш мебошанд.
Толори ҳаштум ба ҳунарҳои хатнигорӣ, хушнависӣ ва ёдгориҳои эпиграфӣ бахшида шудааст. Намунаи хатти хушнависи машҳури қарни ХIХ-ХХ-и тоҷик Ҳоҷӣ Ҳусайни Хатлонӣ дар ин толор пешниҳоди тамошобинон мегардад. Ҳамзамон дар ин толор табақҳои мармарӣ бо намунаи хушнависӣ, инчунин ашёҳои фулузии мансуби асри ХIХ ва ХХ ба тамошо гузошта шудаанд.
Толори нуҳум толори охирини шуъба ба санъати сиккасозӣ бахшида шуда, тамошобинон имкон доранд бо намунаҳои сиккаҳои аҳди юнону бохтарӣ (асрҳои II-III то м.), кушонӣ (асрҳои II то м.-IV-и милодӣ), сосонӣ (асрҳои III-VII), бухорхудотӣ (асрҳои VII-VIII), сомонӣ (асрҳои IХ-Х), қарахонӣ (асри ХI), чағатоӣ (асрҳои ХII-ХIII), темурӣ (асрҳои ХIV-ХV), манғитӣ (асри ХIХ), намунаи пулҳои коғазии охири асри ХIХ аввали асри ХХ ва сиккаҳои ҷашнии замони истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон шинос шаванд.